Historia powstania
Po raz pierwszy na terenie dzisiejszej Zamojszczyzny człowiek pojawił się w środkowej epoce kamienia-w mezolicie, około 8000-5000 lat p.n.e. po ustąpieniu lądolodu i zajmowali się zbieractwem i rybołówstwem. Około 3900-3000 lat p.n.e. napłynęli reprezentanci pucharów lejkowatych. Była to kultura rolnicza – m in. używali do orki radła. W Suścu Zygmunt Jarosz na swej posesji znalazł fragmenty glinianych naczyń i krzemiennych narzędzi. Archeolodzy z Muzeum Okręgowego w Zamościu stwierdzili, że obiekty te świadczą o obecności właśnie osadników okresu tej kultury. Około III tysiąclecia p.n.e. z powodów zmian w klimacie nad rolnictwem kopieniaczym zaczęła dominować hodowla zwierząt. Pojawiła się kultura amfor kulistych (świadczą o tym wykopaliska nad Bugiem). Jej przedstawiciele np. chowali zmarłych razem z zabitą na tę okazję krową. Gdy klimat znów zwilgotniał od około 2300 lat p.n.e. osadnicy zaczęli się znów osiedlać na omijanych dotychczas z powodu słabej gleby Roztoczu. Pojawiły się tu ludy kultury ceramiki sznurowej. Członkowie plemion tej kultury ozdabiali wytworzone przez siebie przedmioty ornamentem z odciśniętego sznura. Zajmowali się pasterstwem, zbieractwem, łowiectwem, posługiwali się też oswojonym koniem. W środkowym okresie brązu na Roztoczu pojawili się przedstawiciele prasłowiańskiej kultury łużyckiej o obrządku ciałopalnym podczas pochówku. W okresie przedrzymskim na tym terenie egzystowały ludy różnych kultur. W trzech pierwszych wiekach naszej ery ludy mieszały się przemieszczając w różnych kierunkach. Z tamtych czasów znaleziono mnóstwo monet i importów rzymskich. W VI-IX stuleciu naszej ery, po ustaniu wielkiej wędrówki ludów na Roztoczu swoje osady zakładali Lędzianie i Wołynianie.
Około 1,5 godziny drogi od Suśca znajduje się położone w widłach dolin Tanwi i Jelenia, okolone dokoła bagnami wzniesienie o wysokości 246 m n.p.m. zwane Kościółkiem lub też Zamczyskiem. Podczas badań archeologicznych, prowadzonych w 1971 r., natrafiono tu na ślady osadnictwa (ceramika oraz palenisko odsłonięte) z VIII-IX w. Prawdopodobnie miejsce to nie było stale zamieszkiwane, a służyło jedynie za schronienie w czasie najazdów.
Druga faza osadnictwa przypada na XII-XIII w. Na wierzchowinie widoczny jest wał ziemny o wys. 1 m, który jest pozostałością po wczesnośredniowiecznym grodzisku. Ma ono plan owalny i zajmuje obszar ok. 5 ha. Piaszczyste podłoże uniemożliwiło przetrwanie w nienaruszonym stanie reliktów obiektów mieszkalnych, ale zarysy jam, warstwy spalenizny i polepy świadczą o dość intensywnym osadnictwie. Gród leżał z dala od centrów osadniczych, w dość trudno dostępnym terenie, w głębi podmokłych lasów olszowych. Nie miał więc podstaw do gospodarczego rozwoju ze względu na gleby o słabej przydatności do uprawy. Można więc przypuszczać że gród ze względu na położenie miał charakter obronny lub schronieniowy. Najprawdopodobniej wraz z innymi grodziskami (starsze: Sutiejsk – czyli Sąsiadka, Czermno nad rzeką Huczwą- możliwe że chodzi tu o znany zapisów Czerwień, czy Gródek Nadbużański) wchodził w skład Grodów Czerwieńskich rozłożonych na obszarze w przybliżeniu przypominającym dawne woj. zamojskie. Stanowiły one rubież państwa kijowskiego. W okresach 927- 981 r. oraz 1018-1031 należały do Piastów polskich tj. Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Grody Czerwieńskie przechodziły w tych latach z rąk do rąk aż zostały zniszczone w 1241 r. przez Mongołów pod wodzą Batu-chana. Latopis z tamtych czasów podaje, że wódz Mongołów „poszedł na Czerwień i bijąc taranem zdobył go i spalił. Grody już nigdy po tym nie odzyskały swojej świetności.
„Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego” podaje że po latach w okresie przed Konfederacją Tyszowiecką (1656 r.) stał tu zamek, którego właścicielami byli Zamojscy. Z danych archiwalnych wynika też, że w pocz. XVII w. Tomasz Zamoyski, wojewoda kijowski wybudował na wzniesieniu drewnianą cerkiew unicką p.w. św. Bazylego wraz z klasztorem bazylianów. Przy cerkwi znajdował się cmentarz o czym świadczą odsłonięte w trakcie badań groby. Zapisy podają: że Tomasz Zamoyski osadzając unickich mnichów „nadał im 4 ćwierci pola, łąk i sadzawek z poddanymi bartnikami wsi Skwarki”. Jednak większość chłopów była wyznania łacińskiego toteż dochody zakonników były zbyt niskie by mogli się utrzymać. Bazylianie wyprowadzili się do monastyru pod Werchratą a cerkiew pozostała pusta. W 1748 r. Tomasz Antoni Zamojski erygował tu kościół pod wezwaniem św. Jana Nepomucena obrządku łacińskiego. Rozebrano go w 1796 r. na polecenie biskupa A. Gołaszewskiego ponieważ groził zawaleniem. Figurę św. Jana Nepomucena i cenniejsze sprzęty z wyposażenia kościoła przeniesiono do świątyni w Tomaszowie Lub. a materiały budowlane do Suśca pod budowę drewnianego kościoła p.w. św. Jana Nepomucena, który powstał około 1800 r.
W czasie powstania styczniowego wzniesienie dawało schronienie walczącym. Podczas II Wojny Św. służyło partyzantom, którzy zbudowali na nim zamaskowane ziemianki. W latach 1942-44 na wzgórzu mszę św. sprawował ksiądz Edward Kołszut ps. „Skowronek”. Ku pamięci na szczycie wzniesienia postawiono pomnik i krzyż.
Pierwsza wzmianka o zamieszkaniu tych okolic pochodzi ze spisu inwentarzowego z 1582 r. i mówi o tartakach Sikliwców i Świdów znajdujących się na Potoku Łosinieckim nazywanych Rybnicą – dzisiaj jest to sąsiednia miejscowość. Spisy z tamtych lat nie rozróżniają młynów mącznych od tzw. pilnych (tartaków), należy więc przypuszczać, że chodzi tu o tartaki przygotowujące drzewo. Obszary wokół Suśca należały wówczas do starostwa zamechskiego. Zygmunt Jan III Waza przekazał je wraz ze starostwem krzeszowskim dożywotnio Janowi Zamoyskiemu. Za pomoc w walce z arcyksięciem austryjackim Maksymilianem, który uzurpował sobie prawo do polskiego tronu i za zwycięstwo w bitwie pod Byczyną 1588 r. król podarował je przyszłemu twórcy Ordynacji Zamojskiej jako dziedzictwo.
Do XVII w. tereny uroczyska Susiec były porośnięte lasami i nikt na nich nie mieszkał. Najstarszy zapis o Suścu datuje się na rok 1643. Wówczas to III ordynat Jan Zamoyski zwany Sobiepanem zezwoli zezwolił Zielińskiemu na przeniesienie huty żelaza (z rud darniowych) ze wsi Szara Wola (dziś Szarowola) znajdującej się w lasach tomaszowskich na „uroczysko Susiec zwane” położone w lasach zamechskich. W tym samym dokumencie Zamoyski zezwolił na założenie stawu, którego bazą były znajdujące się na owym uroczysku źródła. Pod tym samym rokiem jest zapis o młynie na rzece Wieluńce (dziś Jeleń). Na tej samej rzece dzisiaj znajduje się zaniedbany staw „Morskie Oko” i w bardzo złej kondycji młyn wodny z 1925 r.
Wieś przez długi okres czasu znajdowała się w cieniu niedalekiej miejscowości Rybnica odległej o 2 km, która stała się ośrodkiem tzw. klucza rybnickiego. Musiał to być już duży ośrodek skoro w 1694 r. – jak podają źródła „zajął obszar należący do dawnej huty susieckiej w pobliżu rzeczki Jeleń, do której wody podchodzą jelenie mało trafiające się w tych lasach”. W 1732 r. wylicza się tu: browar, kuźnicę, budynki dworskie, młyn i hutę szkła. Pierwotna nazwa Susiec brzmiała prawdopodobnie Suszec i oznaczała miejsce suche.
W 1748 r. pojawiła się wiadomość o wsi Skwarki wtedy zwanej Skwarnikami (nazwa nawiązuje do gorąca panującego w hucie).
W 1791 r. utworzono hutę szkła Par (dzisiejsza sąsiednia wieś Paary). Powstały 4 młyny, folusz (zakład produkcji sukna), 4 karczmy i browar w Rybnicy. Par wraz z Rybnicą i Suścem były w XVIII w. jednym z największych ośrodków przemysłu metalurgicznego i szklarskiego Ordynacji Zamojskiej. Ruda darniowa i piaski szklarskie były surowcem do produkcji żelaza i szkła. Tutaj wykonano wyposażenie dla hamerni (czyli kuźnicy przerabiającej żelazo uzyskane w hucie) nad rzeką Sopot. Do dziś znajduje się tam wieś Hamernia. Notatka o Suścu pochodząca z XIX w. mówi o tej miejscowości i jej okolicach, że: „okolica wsi lesista (przeważnie lasy sosnowe, grunt po części piaszczysty, po części kamienisty. Włościanie, pomimo nieurodzajnej gleby, hodują wiele bydła i owiec, dzierżawiąc od ordynacji leśne pustki i łąki. Przy tym trudnią się hodowlą pszczół i posiadają bogate pasieki”.
W latach pomiędzy 1796 a 1818 zbudowano w Suścu drewniany kościół, a pół wieku później w latach 1862-1868 r. murowany z fundacji Zamoyskich. Kościół na początku jest kościołem filialnym parafii Tomaszowskiej, a w 1910 r. przekształcony w parafialny p.w. św. Jana Nepomucena. Jest to budynek murowany z cegły i otynkowany, jednonawowy o charakterze barokowo-klasycystycznym. W ołtarzu głównym znajduje się osiemnastowieczny obraz przedstawiający św. Jana Nepomucena, a w ołtarzu bocznym – św. Mikołaja. Umieszczony jest tu także stary kamienny krzyż być może z XVIII w. Według tradycji- przyniesiony został z kościółka na Zamczysku. W kaplicy poświęconej żołnierzom AK Obwodu Tomaszów Lub. Znajdują się dary żołnierzy – kopia obrazu Matki Bożej AK, złocony kielich mszalny oraz urny z ziemią pobraną w miejscach bitew i obozów zagłady z okresu II Wojny Św.
Obok kościoła stoi drewniana dzwonnica z II połowy XIX w. Ma konstrukcję słupowo-ramową. Oszalowana jest deskami z listwowaniem w każdej kondygnacji. Zbudowana jest na planie czworoboku. Jej trzy kondygnacje rozdzielone są gzymsami okapowymi. Górna kondygnacja jest otwarta z każdej strony trzema arkadowymi przeźroczami. Wiszący na dzwonnicy dzwon pochodzi z 1840 r. Jego wykonawcą był ludwisarz o nazwisku C. Voss ze Szczecina.
W czasie kampanii wrześniowej 1939 r. okolice Suśca stały się terenem zaciętych walk toczonych przez oddziały armii „Lublin” i „Kraków”. Walczyła tu m. in. 6 dywizja piechoty gen. B. Monda, której dwa pułki 12 i 16 zakopały swe sztandary koło leśniczówki. W końcu 1939 r. w Suścu i okolicy rozwinęła się siatka konspiracyjna organizacji KLON (Konsolidacja Obrońców Niepodległości), która następnie weszła w skład ZWZ. Hitlerowcy wpadli na ślad przywódców w 1941 r. Aresztowali ich i wywieźli do Oświęcimia gdzie zginęli. Potem KLON został jeszcze częściowo rozbity w 1942 r.
Przez całą okupację prowadziły walkę zbrojną z Niemcami oddziały AK, GL i BCh. Okolice Suśca i stacja kolejowa były miejscem ataków partyzantów na niemieckie transporty wojskowe na linii Lublin- Lwów. Spektakularną akcją było zniszczenie w nocy z 5/6 grudnia 1942 r. przez oddział AK pod dowództwem Konrada Bartoszewskiego ps. „Wir” mostu kolejowego na Potoku Łosinieckim. 6 stycznia 1943 r. oddział „Wira” ponownie zniszczył most oraz urządzenia stacji kolejowej w Suścu. W czerwcu i lipcu 1943 r. Grupa Operacyjna GL im. T. Kościuszki ( dow. Grzegorz Korczyński ps. „Grzegorz”) trzykrotnie niszczyła niemieckie transporty. W grudniu 1943 r. oddziały BCh (zniszczyły tartak broniony przez Niemców. Połączone oddziały BCh w lutym 1944 r. dokonały dywersyjnej akcji w pobliżu stacji kolejowej. W nocy 14/15 lutego 1944 r. oddziały z I Ukraińskiej Dywiji Partyzanckiej, część batalionu mjr Piotra Kulbaki oraz oddział AK Włodzimierza Hascewicza ps. „Wara” zniszczyły most kolejowy na Potoku Łosinieckim, a następnej nocy całą stację. W 1944 r. akcje partyzanckie nasiliły się i były na tyle skuteczne że stacja kolejowa była wyłączona z ruchu nawet całe tygodnie. Nieocenioną rolę w czasie organizowania partyzanckich akcji dywersyjnych pełnili miejscowi kolejarze., którzy robili wywiad o cenniejszych transportach.Wieś wyzwoliły 22 lipca 1944 r. oddziały I Frontu Ukraińskiego marszałka Iwana Koniewa.
Przed Zespołem Szkół Publicznych w Suścu stoi pomnik autorstwa Adama Grochowicza upamiętniający żołnierzy września, partyzantów i ludność cywilną, którzy polegli w walce za wolność Ojczyzny w latach 1939-1944.
Rada Państwa 31 maja 1987 r. nadała miejscowości Susiec Order Krzyża Grunwaldu III klasy w uznaniu wybitnych zasług bojowych w walce z niemieckim okupantem.
Opracował K. Łagowski